Το «κόπιραϊτ» είναι ασύμβατο με την εποχή μας

Η πειρατεία των πνευματικών έργων έχει μια πολύ πιο μακριά και ενδιαφέρουσα ιστορία απ' ό,τι συνήθως νομίζουμε, λέει ο ιστορικός που ανέλαβε να τη γράψει. Και αν κάτι μας διδάσκει, πιστεύει ο Τζονς, είναι ότι οι κοινωνίες τείνουν να αναπροσαρμόζουν τις αντιλήψεις γύρω από την πνευματική ιδιοκτησία και την προστασία της.
Οπως όλες οι πειρατικές ιστορίες, είναι συναρπαστική. Παρακολουθώντας την πλούσια, πολύπλοκη ιστορία της πειρατείας από τον 15ο αιώνα και την εφεύρεση της τυπογραφίας, έως τις μέρες μας, το βιβλίο του Τζονς («Piracy: The Intellectual Property Wars from Gutenberg to Gates») αφιερώνει άπλετο χώρο σε μια σειρά από παράτολμους και ιδιαίτερα εφευρετικούς τύπους που έμπλεκαν σε θυελλώδεις καβγάδες και δικαστικές διενέξεις γύρω από την κυριότητα πνευματικών έργων, στις κατασταλτικές μεθόδους που σε διαφορετικές εποχές χρησιμοποιούσαν οι παραγωγοί πνευματικών έργων, αλλά και στο ρόλο που -ακούσια ή όχι, ίσως δεν έχει σημασία- διαδραμάτισε η πειρατεία στη διάδοση των ιδεών, στην εξέλιξη των επιστημών και στην κοινωνική πρόοδο. Το ενδιαφέρον είναι ότι με τον τρόπο που ο Τζονς διαχειρίζεται το πλούσιο υλικό του, πετυχαίνει να αποδώσει με σαφήνεια πώς φτάσαμε ώς εδώ και ποιες επιλογές δείχνουν να ανοίγονται εμπρός μας.

«Αν και ως ιστορικός δεν θέλω να παίρνω θέση υπέρ κάποιας πλευράς, θα έλεγα ότι η ιστορία, έτσι όπως προχωράει, υποδεικνύει ότι ίσως πλησιάζει η στιγμή που θα αναγκαστούμε να αναθεωρήσουμε ριζικά την έννοια της πνευματικής ιδιοκτησίας - άρα και την έννοια του τι συνιστά πειρατεία, έτσι δεν είναι;», λέει ο Τζονς, καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου και ειδικός στην Ιστορία της Επιστήμης.

Υποστηρίζετε ότι η ιστορία της πειρατείας, σε μεγάλο βαθμό ταυτίζεται με την ιστορία της ίδιας της νεωτερικότητας. Με ποια έννοια;

«Υπάρχει μια μερίδα μελετητών που ασπάζονται τη θεωρία ότι μέσα από την ιστορία του κόπιραϊτ και της προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας μπορούμε να παρακολουθήσουμε όλα τα στάδια ανάπτυξης της οικονομίας. Εγώ διαφωνώ -λέω ότι, στην πραγματικότητα, πολλοί από τους νόμους περί προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας ήρθαν δεύτεροι, ότι είχε προηγηθεί μια μακρά σειρά από προσπάθειες και μέτρα που είχαν πρακτικό και όχι νομικό χαρακτήρα, και λαμβάνονταν ως απάντηση στη δράση των πειρατών. Υπάρχει λοιπόν μια πολύ πλούσια ιστορία, με πρωταγωνιστές "ιδιοκτήτες περιεχομένου" -κατά τη σύγχρονη ορολογία- οι οποίοι προσλάμβαναν ντετέκτιβ, στην προσπάθειά τους να πολεμήσουν τη δράση των πειρατών. Αυτές οι μέθοδοι προηγούνται των νόμων περί πνευματικής ιδοκτησίας. Λέω, λοιπόν, ότι η ιστορία τόσο της πειρατείας όσο και των προσπαθειών για την καταπολέμησή της έχει διαμορφώσει τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τη σχέση ανάμεσα στις κάθε είδους δημιουργικές διαδικασίες και την αγορά. Κι αυτή είναι μια σχέση καθοριστική για τη σύγχρονη κοινωνία».

Γράφετε ότι «Χωρίς πειρατεία, θα μπορούσε να πει κανείς, δεν θα υπήρχε και Διαφωτισμός». Γιατί;

«Οι ιδέες του Διαφωτισμού ταξίδευαν και διαδίδονταν από τη μια ευρωπαϊκή πόλη στην άλλη χάρη σε διαδοχικές επανεκδόσεις. Ετσι, ένα βιβλίο που είχε εκδοθεί από έναν άνθρωπο στο Παρίσι, το τύπωνε μετά ένας άλλος εκδότης στη Γενεύη, μετά ένας άλλος στη Βενετία κι ένας διαφορετικός στο Αμστερνταμ. Οι εκδότες στο Παρίσι έβλεπαν αυτή τη διαδικασία σαν πειρατεία. Τεχνικά δεν ήταν παράνομο αυτό που συνέβαινε, γιατί οι νόμοι για το κόπιραϊτ δεν ίσχυαν πέρα από τα εθνικά σύνορα. Παράνομο ήταν να επανεισαγάγει ο Ελβετός εκδότης το βιβλίο στη Γαλλία, πράγμα που συνέβαινε πολύ συχνά. Ηταν μεγάλη και κερδοφόρα επιχείρηση. Αυτό που λέω, λοιπόν, είναι ότι στην πράξη ο Διαφωτισμός, η διάδοση των ιδεών, βασίστηκε σε εκείνη τη δυνατότητα να πάρει κάποιος το βιβλίο που κυκλοφόρησε σε μια χώρα και αμέσως να το εκδώσει σε μια άλλη, γειτονική, χωρίς να ζητήσει άδεια και χωρίς νομικές επιπτώσεις. Και χωρίς ηθικές επιπτώσεις».

Με ποιον τρόπο μπορεί η μελέτη της ιστορίας της πειρατείας να είναι χρήσιμη σήμερα στο δημόσιο διάλογο για την πειρατεία στο Διαδίκτυο;

«Πρώτον, υπενθυμίζοντας ότι η πειρατεία έχει μια ιστορία που ξεκίνησε πολύ πριν από τον 19ο αιώνα, πράγμα που αποδεικνύει πόσο εσφαλμένος είναι ο ισχυρισμός ότι η κατάσταση που σήμερα αντιμετωπίζουμε είναι πρωτόγνωρη, ότι είναι αποκλειστικά προϊόν της ψηφιακής εποχής, των δικτύων και της ελεύθερης αγοράς. Δεν είναι αληθές. Είναι σίγουρα αληθές ότι η ψηφιοποίηση και τα δίκτυα έχουν επιφέρει επαναστατικές αλλαγές στις μεθόδους και τις πρακτικές, αλλά ο τρόπος με τον οποίο αυτές οι νέες μέθοδοι αξιοποιούνται αποτελεί προϊόν μιας ιστορίας που ξεκίνησε πριν από τέσσερις σχεδόν αιώνες. Κατά τα άλλα, η ιστορία της πειρατείας μάς δείχνει ότι οι προσεγγίσεις που σήμερα χρησιμοποιούνται, αλλά και οι αντιλήψεις μας, δεν είναι χωρίς εναλλακτικές -κάθε άλλο. Μπορεί κανείς να βρει πλήθος περιπτώσεων όπου σε διαφορετικές εποχές και σε διαφορετικές περιοχές εφαρμόστηκαν με μεγάλη επιτυχία άλλοτε μοντέλα αυστηρής προστασίας του κόπιραϊτ και άλλοτε απόλυτης απουσίας κόπιραϊτ. Θέλω να πω ότι η ιστορία της πειρατείας μάς βοηθάει να αντιληφθούμε ότι δεν υπάρχει λόγος να παραμένουμε προσκολλημένοι στις σημερινές εννοιολογήσεις».

Δηλαδή, λέτε ότι η σημερινή έννοια του κόπιραϊτ μπορεί τελικά να είναι ασύμβατη με την εποχή μας;

«Ναι, για να είμαι ειλικρινής αυτό εννοώ. Νομίζω ότι είναι πολύ πιθανό σε μια γενιά από τώρα, οι άνθρωποι να κοιτάζουν πίσω σε όσα συμβαίνουν αυτή τη στιγμή που μιλάμε και να βλέπουν το τέλος της εποχής της πνευματικής ιδιοκτησίας. Δεν λέω ότι αυτή η εξέλιξη είναι αναπόφευκτη. Λέω όμως ότι είναι πιθανή».

Παρά την ενδεχόμενη σύναψη διεθνών συμφωνιών για την καταπολέμηση της εμπορίας παραποιημένων προϊόντων και της πειρατείας στο Διαδίκτυο, όπως η ACTA;

«Νομίζω ότι εκείνοι που τάσσονται υπέρ της αυστηρότερης αστυνόμευσης της πειρατείας και σκλήρυνσης της νομοθεσίας περί της πνευματικής ιδιοκτησίας, θα έπρεπε στην πραγματικότητα να ανησυχούν πολύ. Γιατί όχι μόνο επιμένουν σε μέτρα όπως είναι ο νόμος για τα τρία χτυπήματα, αλλά περιβάλλουν τις συζητήσεις τους με τόση απαράδεκτη μυστικότητα, που πραγματικά ρισκάρουν να πυροδοτήσουν κινήματα αντίδρασης που δεν θα έχουν καμιά σχέση με το Κόμμα των Πειρατών, θα είναι πολύ πιο ισχυρά. Νομίζω ότι αρκετές από τις πρακτικές καταπολέμησης της πειρατείας είναι σοβαρά προβληματικές. Και επαναλαμβάνω, μπορεί να πυροδοτήσουν αντιδράσεις που δεν έχουν προβλέψει όσοι προωθούν αυστηρότερα μέτρα αστυνόμευσης της πειρατείας».

Σε ένα άρθρο του στους «New York Times» -το οποίο σχολιάστηκε εκτενώς στο Διαδίκτυο- ο Μπόνο καλούσε τους φιλόμουσους να απέχουν από την πειρατεία, λέγοντας ότι αυτή δεν πλήττει τον ίδιο, που είναι καταξιωμένος πια, αλλά τους άγνωστους, ανεξάρτητους καλλιτέχνες, που είναι στο ξεκίνημα. Εχει δίκιο;

«Σε κάποιο βαθμό, εμμέσως, ίσως πλήττονται και οι νέοι. Αλλά, ξέρετε, δεν ήταν οι νεαροί, ανεξάρτητοι μουσικοί εκείνοι που ξεκίνησαν ή έφεραν σε πέρας την τεράστια καμπάνια για να περάσει στις ΗΠΑ η ρύθμιση που είναι γνωστή ως "Sony Bono Act", μέσω της οποίας επεκτάθηκε δραματικά ο χρόνος προστασίας του κόπιραϊτ. Αυτό ήταν έργο των ισχυρών επιχειρήσεων της μουσικής βιομηχανίας. Εχω λοιπόν την αίσθηση ότι, γενικώς, εκείνοι που πιέζουν για ακόμη πιο αυστηρή προστασία της πνευματικής ιδοκτησίας, διεθνώς, είναι πολυεθνικές εταιρείες, όχι νέοι και άγνωστοι καλλιτέχνες».

Μένοντας στον χώρο της μουσικής, αλλά πηγαίνοντας πίσω στον χρόνο, βρίσκουμε έναν από τους πιο διάσημους εκπροσώπους της πειρατείας, τον Βασιλιά των Πειρατών, στον οποίο αφιερώνετε αρκετές σελίδες. Γράφετε, μάλιστα, ότι είχε κάποιες απόψεις που και σήμερα θα ακούγαμε με ενδιαφέρον. Δηλαδή;

«Ηταν ένας πολύ ενδιαφέρων τύπος, ο οποίος γύρω στα 1900 έστησε στο Λονδίνο μια επιχείρηση με το όνομα "People's Music Publishing Company", που λειτουργούσε σε μια σπηλιά, κάτω από τις σιδηροδρομικές γραμμές, στη γειτονιά του East End. Αυτό που έκανε ήταν να τυπώνει πειρατικές παρτιτούρες -οι μουσικές εκδόσεις ήταν τότε μια ιδιαίτερα κερδοφόρα επιχείρηση- τις οποίες διένειμε σε όλη τη χώρα μέσω του σιδηροδρομικού δικτύου. Κυρίως πωλούνταν σε πάγκους στις αγορές, αλλά καμιά φορά ακόμη και σε καταστήματα. Ο ίδιος αποκαλούσε τον εαυτό του Βασιλιά των Πειρατών και διατεινόταν ότι αποστολή του ήταν να υπερασπίζεται το δικαίωμα του λαού στη μουσική. Το εκπληκτικό με εκείνον τον τύπο είναι ότι είχε καταφέρει να φέρει τη βιομηχανία των μουσικών εκδόσεων του εδουαρδιανού Λονδίνου σε κατάσταση πανικού, με αποτέλεσμα να αποδυθούν σε επίμονο λόμπινγκ για τη θέσπιση αυστηρότερης νομοθεσίας. Και όχι μόνο - είχαν προσλάβει έως και ιδιωτικούς αστυνομικούς. Κάποια στιγμή η Βουλή προχώρησε σε ακροάσεις γύρω από την υπόθεση. Και ο Βασιλιάς των Πειρατών εμφανίστηκε για να εκθέσει τις απόψεις του. Μιλάμε για μοναδική περίπτωση στα χρονικά της πειρατείας. Ο άνθρωπος πήγε αυτοβούλως στο Ουεστμίνστερ και ανέπτυξε τη θεωρία του, σύμφωνα με την οποία η πειρατεία κάνει καλό στην κοινωνία».

Ποια ήταν τα επιχειρήματά του;

«Μέχρι ενός σημείου τήρησε τη δημαγωγική γραμμή -είπε, δηλαδή, ότι φέρνει τη μουσική κοντά στους ανθρώπους. Κατά τα άλλα, υποστήριξε ότι οι επίσημοι εκδότες μονοπωλούν τη μουσική, ότι είναι συμβατικοί και δεν αφήνουν περιθώρια για μεγαλύτερη ποικιλία και εξέλιξη της μουσικής. Ο απόηχος των απόψεων αυτών ηχεί ώς τις μέρες μας, έτσι δεν είναι; Είπε και κάτι άλλο ο Βασιλιάς: ότι στην πραγματικότητα δεν προκαλούσε καμία οικονομική ζημιά στους συμβατικούς εκδότες, γιατί απευθυνόταν σε διαφορετική αγορά, εφόσον πουλούσε τις παρτιτούρες στο 25% της τιμής που έδιναν εκείνοι. Είναι κάτι σαν το τρένο, τους είπε, όπου υπάρχει η πρώτη, η δεύτερη και η τρίτη θέση. Το ότι υπάρχουν βαγόνια τρίτης θέσης δεν σημαίνει ότι παύουν ορισμένοι επιβάτες να προτιμούν εκείνα τα πρώτης. Ο Βασιλιάς θεωρούσε ότι από αυτό το μοντέλο έπρεπε να παραδειγματιστεί και η μουσική βιομηχανία. Και, ξέρετε, σε μεγάλο βαθμό αυτό είναι το μοντέλο που έχει υιοθετήσει πλέον η βιομηχανία της ψυχαγωγίας».

Θα μπορούσαμε να εικάσουμε, μέσα από συγκεκριμένα παραδείγματα, πώς θα είχαν εξελιχθεί τα πράγματα στον χώρο των εκδόσεων αν είχαν θεσπιστεί νωρίτερα αυστηρότεροι νόμοι για την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας;

«Ας δούμε ένα παράδειγμα από τον χώρο των ιατρικών εκδόσεων. Το The Lancet, ένα από τα πιο έγκυρα έντυπα, δημιουργήθηκε ακριβώς για να δημοσιεύσει πειρατικές -πώς αλλιώς να το πω- επιστημονικές διαλέξεις. Υπήρχε ένας τύπος, ο Τόμας Γουάκλι, ο οποίος πήγαινε και κατέγραφε ολόκληρες τις διαλέξεις που παρέδιδαν διάσημοι γιατροί και μετά τις εξέδιδε. Δεν ήταν ακριβώς παράνομο, αλλά ούτε κι εντελώς νόμιμο. Γενικά, θα έλεγα ότι πολλές από τις αλλαγές που σχετίζονται με την πολιτισμική πρόοδο, ας πούμε, μάλλον δεν θα είχαν συμβεί αν δεν είχαν ανοίξει το δρόμο εκείνοι οι άνθρωποι που αποκαλούνταν πειρατές. Επειτα, επειδή είμαι και Βρετανός, αισθάνομαι ότι ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα -από τον χώρο της μουσικής- είναι οι πειρατές του ραδιοφώνου τη δεκαετία του '60. Ηταν αληθινά πρωτοπόροι και έδωσαν ώθηση για να γίνουν μεγάλες αλλαγές. Ο,τι έγινε έκτοτε στο χώρο της ποπ κουλτούρας, οφείλει πολλά στο πειρατικό ραδιόφωνο».

Αυτό σημαίνει ότι και η μουσική βιομηχανία οφείλει πολλά στην πειρατεία;

«Α, βέβαια, αυτό είναι αδιαμφισβήτητο. Μάλιστα, η μουσική βιομηχανία τη δεκαετία του '60 έπαιζε διπλό παιχνίδι. Διότι δημοσίως καταδίκαζε πειρατές με κάθε ευκαιρία, ασταμάτητα. Ιδιωτικώς, όμως, φρόντιζε να φτάνουν στα χέρια τους όλες οι τελευταίες κυκλοφορίες».

Πρόσφατα, η Warner Bros της Βρετανίας έβαλε αγγελία σε πανεπιστήμια ζητώντας μαθητευόμενους για το καινούργιο τμήμα της «αντι-πειρατείας». Μοιάζει σαν να αναπτύσσεται μια ολόκληρη νέα βιομηχανία, η βιομηχανία αστυνόμευσης της πειρατείας. Είναι έτσι;

«Ναι, η αστυνόμευση της πειρατείας έχει εξελιχθεί σε πολυεθνική και πολύ κερδοφόρα βιομηχανία. Και έτσι προκύπτει το γνωστό, παλιό ερώτημα: Ποιος θα φυλάει τους φύλακες; Διότι η συγκεκριμένη βιομηχανία προέκυψε και γιγαντώθηκε, αλλά χωρίς παράλληλα να διαμορφώνονται και οι κανόνες λειτουργίας της, οι περιορισμοί και η δεοντολογία του επαγγέλματος. Ετσι, βλέπει κανείς περιστατικά που, κατά τη γνώμη μου, θα μπορούσε κανείς να πει ότι τείνουν να κινηθούν στο όριο ή πέρα από τη νομιμότητα.

Ενα πρόσφατο παράδειγμα είναι η περίπτωση μιας εταιρείας που ονομάζεται Media Defender, στην Καλιφόρνια. Η εταιρεία δημιούργησε ένα ψεύτικο σάιτ BitTorrent με σκοπό να συγκεντρώσει τις διευθύνσεις ISP από χρήστες που συνηθίζουν να κατεβάζουν και να ανταλλάσσουν αρχεία, όπως ταινίες, για παράδειγμα. Μέχρι στιγμής δεν έχει ασκηθεί ποινική δίωξη εναντίον της εταιρείας, πράγμα που θα περίμενε κανείς να συμβεί αμέσως. Θα δούμε. Υπάρχει επίσης η περίπτωση νομικής εταιρείας, στη Βρετανία αυτή τη φορά, που έστελνε απειλητικά γράμματα, απαιτώντας από τους χρήστες να πληρώσουν 500 λίρες προκειμένου ο πελάτης τους να μην τους μηνύσει για παράνομο κατέβασμα πειρατικών αρχείων. Εχουμε αποδείξεις, αυτά συμβαίνουν συχνά -αυτές οι απόπειρες από τη μεριά των εταιρειών αστυνόμευσης, που δοκιμάζουν τα νερά, όπως λέμε, για να δουν μέχρι πού μπορούν να φτάσουν.

Ξέρετε, οι τύποι που καταδίωκαν τον Βασιλιά των Πειρατών αποκαλούσαν τους εαυτούς τους κομάντο, γιατί έμπαιναν με τη βία στα σπίτια για να ψάξουν για πειρατικές παρτιτούρες. Και οι ιδιοκτήτες των σπιτιών τούς έκαναν μήνυση. Και το δικαστήριο τους καταδίκαζε. Γιατί οι δικαστές έκριναν ότι αυτό το αδίκημα της διάρρηξης ήταν σοβαρότερο από την πειρατεία. Νομίζω ότι αν υπάρχει μια μεγάλη ιστορία που πρέπει να συζητηθεί είναι η ιστορία της ανάδυσης αυτής της βιομηχανίας και ο τρόπος που αναπτύχτηκε, κινούμενη επανειλημμένα στα όρια της νομιμότητας και του σεβασμού των πολιτικών ελευθεριών». *

Info:

Adrian Johns, «Piracy: The Intellectual Property Wars from Gutenberg to Gates», University of Chicago Press

Τα κόμματα πρέπει να έχουν θέση για την πνευματική ιδιοκτησία

«Ετσι όπως τείνει να εξελιχθεί στις μέρες μας το θέμα της πνευματικής ιδιοκτησίας, υπάρχει υπερβολικά μεγάλη πίεση να δεχτούμε ότι υπάρχει μια απάντηση που καλύπτει όλες τις περιπτώσεις. Ωστόσο υπάρχουν διαφορετικές κατηγορίες πνευματικών προϊόντων, το κόπιραϊτ των οποίων δεν χρειάζεται να προστατεύεται για το ίδιο χρονικό διάστημα. Θα έπρεπε να υπάρχει ευελιξία στον καθορισμό της χρονικής απόστασης που πρέπει να χωρίζει τον πρώτο δημιουργό από τους δημιουργούς του μέλλοντος. Δεν χρειάζεται μια πρόβλεψη να ισχύει για όλους. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η πνευματική ιδιοκτησία έχει πολλές υποκατηγορίες και από αυτήν την αποδοχή να αναπτύξουμε στη συνέχεια το συλλογισμό μας. Στο μεταξύ, θεωρώ πολύ πιθανό ότι το θέμα της πνευματικής ιδιοκτησίας θα εξελιχθεί περίπου όπως το περιβαλλοντικό -δηλαδή, κάθε κόμμα που σέβεται τον εαυτό του θα καλείται να έχει πολύ ξεκάθαρες, προοδευτικές προγραμματικές θέσεις γύρω από το θέμα».

ΠΗΓΗ: Ελευθεροτυπία, Σάββατο 17 Απριλίου 2010

ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΟΙΚΟΝΟΜΑΚΟΥ katoiko@enet.gr